Problematyka gruntów warszawskich cechuje się dużą odrębnością w stosunku do innych przypadków wywłaszczeń i nacjonalizacji.
Często zdarza się przy tym, że wiadomo iż w rodzinie nieruchomości położone w Warszawie podpadały pod tak zwany dekret Beruta, ale nie wiadomo czy obecnie da się coś jeszcze zrobić. Innymi słowy nie wiadomo czy i jak można dochodzić roszczeń związanych z zastosowaniem dekretu Bieruta.
Od razu należy zaznaczyć, że każda sytuacja i każda sprawa jest inna, często jednak są podstawy do podjęcia działań zmierzających do dochodzenia roszczeń i warto o tym wiedzieć.
Aby przybliżyć tę problematykę należy pokrótce odmówić zastosowanie tak zwanego dekretu Bieruta. Otóż zgodnie z art. 1 dekretu z dnia 26 października 1945 roku o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta stołecznego Warszawy (Dz. U. nr 50 poz. 279 ze zmianami, dalej jako: dekret albo dekret warszawski), wszelkie grunty na obszarze miasta stołecznego Warszawy przeszły z dniem wejścia w życie dekretu na własność gminy miasta stołecznego Warszawy, a następnie (po zlikwidowaniu gmin w 1950 roku) na własność Państwa.
Zgodnie natomiast z art. 5 dekretu: Budynki oraz inne przedmioty, znajdujące się na gruntach, przechodzących na własność gminy m. st. Warszawy, pozostają własnością dotychczasowych właścicieli, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej.

Dotychczasowy właściciel nieruchomości mógł w ciągu 6 miesięcy od dnia objęcia gruntu w posiadanie złożyć wniosek o przyznanie mu prawa wieczystej dzierżawy [obecnie: użytkowania wieczystego] z czynszem symbolicznym lub prawa zabudowy za opłatą symboliczną. Co istotne organ był zobowiązany wniosek uwzględnić, jeżeli korzystanie z gruntu przez dotychczasowego właściciela dało się pogodzić z przeznaczeniem gruntu według planu zabudowania. Chwilą relewantną z punktu widzenia terminowego złożenia wniosku o przyznanie wieczystej dzierżawy był moment objęcia gruntu w posiadanie przez gminę, a nie moment wejścia w życie dekretu. Termin 6-cio miesięczny liczył się zatem od chwili objęcia gruntu w posiadanie przez gminę. Sposób obejmowania gruntu w posiadanie regulowały rozporządzenia wykonawcze do dekretu, zgodnie z którymi obejmowanie gruntów w posiadanie następowało w drodze ogłoszeń Zarządu Miejskiego miasta stołecznego Warszawy.
Pomimo tego, iż formalnie dekret warszawski w dalszym ciągu obowiązuje, uchwalono nowe akty prawne, które miały uregulować sytuację prawną osób, które bądź w ogóle nie złożyły wniosku o przyznanie własności czasowej, bądź wniosek taki złożyły po terminie, bądź też nie uzyskały żadnego odszkodowania za przejęte nieruchomości. Chodzi tu o następujące regulacje:

art. 53 i 54 ustawy z dnia 12 marca 1958 roku o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. nr 10 poz. 64 z 1974 roku ze zmianami) – wprowadzające możliwość uzyskania w ściśle określonych sytuacjach odszkodowania oraz wprowadzający dodatkową przesłankę odmowy przyznania własności czasowej;
uchwała nr 11 Rady Ministrów z dnia 27 stycznia 1965 roku w sprawie oddania niektórych terenów na obszarze m.st. Warszawy w wieczyste użytkowanie (M. P. nr 6 poz. 18 – weszła w życie z dniem ogłoszenia, tj. 1 lutego 1965 roku) – przewidywała możliwość oddania w wieczyste użytkowanie określonych kategorii nieruchomości pomimo niezłożenia wniosku o przyznanie własności czasowej w trybie przepisów dekretu, pod warunkiem złożenia wniosku o przyznanie prawa w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie uchwały;
art. 82 i 83 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 roku o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. nr 30 poz. 127 z 1991 roku ze zmianami) – przewidujące możliwość zwrotu określonych kategorii nieruchomości, jeżeli wniosek o ich zwrot został złożony w terminie do dnia 31 grudnia 1988 roku oraz przewidujący odszkodowanie za określone kategorie nieruchomości, jeżeli poprzedni właściciele zostali pozbawieni faktycznego władania ta nieruchomością po dniu 5 kwietnia 1958 roku – bez ograniczenia czasowego co do możliwości zgłaszania wniosku o odszkodowanie;
art. 214 oraz 215 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz. U. nr 261 poz. 2603 z 2004 r. ze zmianami, dalej jako u.g.n.) – powtarzające regulacje z art. 82 (art. 214 u.g.n.) oraz art. 83 (art. 215 u.g.n.) poprzedniej ustawy.

Ewentualna możliwość dochodzenia roszczeń zależy od tego, jakie decyzje w sprawie konkretnego gruntu warszawskiego zostały podjęte przez organy administracyjne.
Jeżeli wydano decyzję o odmowie przyznania własności czasowej – należy rozważyć złożenie wniosku o stwierdzenie nieważności tej decyzji. Przy czym w przypadku gruntów warszawskich stosunkowo często zachodzą przesłanki umożliwiające stwierdzenie nieważności decyzji odmownych.
Stwierdzenie nieważności decyzji odmawiającej przyznania własności czasowej koniecznością rozpatrzenia wniosku o przyznanie własności czasowej. Jeżeli na skutek rozpatrzenia takiego wniosku zostanie ustanowione prawo użytkowania wieczystego, to możliwe jest jego przekształcenie w prawo własności.
Z kolei negatywne rozpatrzenie wniosku w omawianej sytuacji zwykle otwiera drogę do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych, które muszą być dochodzone w odpowiednim terminie (w celu uniknięcia przedawnienia) przed sądem powszechnym.

Jeżeli do tej pory nie wydano decyzji w przedmiocie rozpoznania wniosku o przyznanie własności czasowej należy zwrócić się do organu administracji o rozpoznanie tegoż wniosku, a w zależności od wyniku sprawy możliwe będzie albo uzyskanie prawa użytkowania wieczystego i w konsekwencji prawa własności albo dochodzenie ewentualnego odszkodowania. W tym wypadku jednak roszczenie o odszkodowanie musiałoby zostać oparte na argumentacji odnoszącej się do wyjątkowo przewlekłego prowadzenia postępowania skutkującego niemożnością uwzględniania wniosku, który powinien był zostać uwzględniony, gdyby wniosek został rozpoznany w terminach przewidzianych do jego rozpoznania.

Możliwe jest również sięgnięcie do art. 215 u.g.n., którego treść została mocno zmodyfikowana orzeczeniami Trybunału Konstytucyjnego. Zastosowanie wspomnianego przepisu umożliwia dochodzenie odszkodowania w sytuacji, w której poprzedni właściciel nieruchomości bądź jego następcy prawni zostali pozbawieni faktycznej możliwości władania tą nieruchomością po dniu 5 kwietnia 1958 roku (pomimo tego, że do wywłaszczenia doszło wcześniej – z chwilą wejścia w życie dekretu). Roszczenia oparte na art. 215 u.g.n. dochodzone są w postepowaniu administracyjnym.

autor:
adwokat Michał Sowiński, Partner Kancelarii Nowosielski i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska